علم مزاج شناسی چیست؟

علم مزاج شناسی:

در واقع مزاج‌ شناسی علم گسترده‌ای است که کاربردهای جالبی برای تشخیص مشخصات فیزیکی و روحی هر فرد دارد و در تشخیص انواع بیماری‌ها و درمان آن‌ها بسیار کارآمد است.مزاج کیفیتی است که از واکنش متقابل دو یا چند عنصر حاصل می شود؛

به عبارت دیگر، از واکنش متقابل اجزای ریز موادّ متضادّ با یکدیگر، کیفیت همگونی حاصل می شود که به آن مزاج می گوییم.

برای مثال اگر آب و خاک با نسبتی مساوی به هم بیامیزند؛ مادّه حاصله مزاج سردی خواهد داشت امّا از نظر تری و خشکی به تعادل نزدیک است. چون تمام خلقت از این ۴ رکن (خاک -آب -هوا -آتش)آفریده شده است؛ تمام حقایق مادّی و معنوی دارای مزاج خواهند بود.

مزاج شناسی علمی بسیار وسیع و گسترده است که کاربردهای فراوانی برای تشخیص و درمان مشکلات جسمی و روحی دارد. در حقیقت مزاج تمامی جنبه های زندگی ما تحت تاثیر طبیعت بدنمان قرار دارد، نوع غذایی که می خوریم می تواند تاثیرات بسیار مهمی بر تمامی اعضای بدن ما از مغز و اعصاب گرفته تا قلب و معده و کبد و کلیه ها داشته باشد، در بعضی از انواع مزاج، خوردن یک غذای نامناسب می تواند عواقب زیادی داشته باشد.

غذای نامناسب با مزاج شما می تواند موجب تغییرات خواب، حالت عصبی، اختلال حافظه، اختلال هضم، اختلال دفع، عوارض پوستی، نشانه های درگیری کبد و قلب و اندام های تناسلی را نشان دهد. نوع نوشیدنی ها، لباس ها، هوای استنشاقی، استراحت روزانه و چگونگی دفع و حالتهای عصبی و روانی، مستقیما مرتبط با حالات طبیعی یا مزاجی است، بنابراین برای داشتن زندگی سالم و طبیعی، و آرامش روحی، همه ما نیازمند به شناخت مزاج یا طبیعت خود هستیم.

شناخت انواع مزاجها در طب سنتی :

بر اساس طب سنتی نُه نوع مزاج کلی وجود دارد:

• مزاج معتدل
• مزاج سرد
• مزاج گرم
• مزاج تر
• مزاج خشک
• مزاج گرم وتر
• مزاج گرم وخشک
• مزاج سرد وتر
• مزاج سرد وخشک

در انسان‌ها نیز ممکن است یک رکن بر دیگری غلبه کند و بنابراین مزاج هر انسان یکی از مزاج‌های سوداوی یا بلغمی یا دموی یا صفراوی شود.

طبع یا مزاج افراد در طب سنتی در چهار دسته‌ی صفراوی، سوداوی، بلغمی، دموی طبقه بندی می‌شود. افراد دارای مزاج اکتسابی و مادرزادی می‌باشند. شناخت مزاج‌ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است و انسان می‌تواند به واسطه‌ی آن تشخیص دهد که چه غذایی برایش مناسب یا نامناسب است.

مزاج اصلی و یا مادرزادی از بدو تولد همراه انسان است. مزاج اکتسابی با توجه به شیوه‌ی زندگی،نوع تغذیه، اقلیم و آب و هوا، فصل و سن در افراد تغییر می‌کند.

مزاج گرم و خشک و بررسی خصوصیات آن:

افراد صفراوی مزاج، مزاج گرم و خشکی دارند. این افراد دارای اندامی لاغر با استخوان بندی درشت می‌باشد. بسیار پر تحرک و زیرک هستند و خیلی زود عصبانی می‌شوند. در انجام کارها سرعت بالایی دارند و بسیار سریع صحبت می‌کنند. افراد صفراوی بسیار گرمایی هستند و تابستان را به سختی می‌گذرانند.

تمایل خیلی کمی به شیرینی جات دارند و بیشتر به سمت ترشیجات کشیده می‌شوند. غذاهای چرب و شیرین و تند صفرا را زیاد می‌کند و برای افراد صفراوی مضر می‌باشد. این افراد باید از مواد غذایی مانند کاهو، اسفناج، خیار، سیب بیشتر استفاده کنند.

مزاج گرم و تر و بررسی خصوصیات آن:

افراد دموی مزاج دارای مزاج گم و تر هستند، این افراد پوستی سفید با استخوان بندی درشت و عضلانی دارند. بسیار شجاع و دارای اعتماد به نفس بالایی می‌باشند. دارای روابط عمومی بالا هستند و نظم زیادی دارند. استعداد زیادی در زمینه‌ی ادبیات و موسیقی دارند و از انجام کارهای جدید لذت می‌برند و تنوع طلب می‌باشند.

افراد دموی نه گرمایی هستند و نه سرمایی ولی تحمل بالاتری در برابر سرما دارند. ذائقه ی افراد دارای مزاج گرم و تر، شیرین و ترش است.خوردن آب یخ، بادمجان، ترشی و سرکه برلی این افراد مضر می‌باشد و خوردن خاکشیر، جو، برگ زردآلو برای آن‌ها مفید است.

مزاج سرد و تر و بررسی خصوصیات آن:

بلغمی مزاج‌ها دارای مزاج سرد و تر می‌باشند. این افراد دارای موهایی کم پشت می‌باشد و چاق هستند. نسبت به سرما بسیار حساس اند. بسیار صبور و آرام اند و کمتر عصبانی می‌شوند. در شبانه روز ساعات خواب بسیار زیادی دارند. در برابر سختی‌ها و ناملایمات مقاومت اندکی دارند.

تمایل آن به ادویه‌ها و شیرینی جات بسیار زیاد است و نسبت به خوراکی‌های طبع سرد و ترشیجات تمایلی ندارند و بدنشان با آن‌ها سازگار نیست. اگر بلغم در این افراد افزایش پیدا کند آن‌ها را دچار ضعف در یادگیری و فراموشی می‌کند. بیماری هایی مانند سینوزیت، تکرر ادرار، سنگ کلیه در افراد بلغمی مزاج بیشتر دیده می‌شود.

مزاج سرد و خشک و بررسی خصوصیات آن:

افراد سوداوی مزاج دارای مزاج سرد و خشک می‌باشند و به جزئیات بسیار توجه می‌کنند، بسیار دقیق و حساس اند. بی حوصلگی، احساس افسردگی، دودلی، زودرنجی، فکر و خیال زیاد، حساس بودن به سروصدا از ویژگی های بارز افراد سوداوی مزاج می‌باشد. این افراد در برابر سرما بسیار ضعیف می‌باشند و به سختی گرم می‌شوند. افرادی بسیار خونسرد و درونگرا هستند. کم انرژی بودن و خواب زیاد از دیگر خصوصیات بارز این افراد می‌باشد. شیرینی جات و خوراکی هایی با طبع گرم برای این افراد مفید می‌باشد و خوراکی‌هایی با طبع سرد برای آن‌ها مضر است.

هر چیزی مزاجی دارد:

انواع مزاج ساعات شبانه روز

• صبح:مزاج گرم و تر – بهاری
• ظهر:گرم و خشک – تابستانی
• عصر:سرد و خشک – پاییزی
• شب:سرد و تر – زمستانی

انواع فصل ها و مزاج آن ها:

مزاج فصل ها:

• بهار، مزاج گرم وتر
• پاییز، سرد وخشک
• تابستان، گرم و خشک
• زمستان، سرد وتر

مزاج مکانها:

مکانهای مختلف، تاثیرات متفاوتی در مزاج افراد می گذارند. این تفاوت ها تحت تاثیر عوامل مختلفی مانند میزان و نحوه بهره از آفتاب و ماه، نوع خاک و گیاهان و حیواناتی که غذای مردم را تشکیل می دهند، نوع آب و هوا و … ایجاد می شوند. توجه به حالات مردم نواحی مختلف، تفاوت مزاج مکانها را آشکار می سازد؛
برای مثال مردم اروپّا بیشتر اهل قانون، سیاست و اقتصاد هستند(مزاج سردتر) و مردم آسیا( به ویژه خاورمیانه) تا حدّی قانون گریز و اهل شعر و عشق و عرفان(طبع گرمتر).

• مناطق کوهستانی: معمولا سرد وخشک هستند.
• مناطق بیابانی: معمولا گرم و خشک هستند.
• مناطق کنار دریا: معمولا سرد وتر هستند.

اگر کوه در جنوب منطقه باشد، معمولا مزاج منطقه را سرد و اگر کوه در شمال باشد، مزاج منطقه را گرم می کند. هرگاه دریا در جنوب باشد، مزاج ناحیه گرم و اگر دریا در شمال باشد مزاج آن سرد می شود.

مزاج گیاهان:

در گیاهان وجود عناصر چهار گانه و مزاج های حاصل از آنها به وضوح قابل درک است:

– گیاهانی که خوردن آنها تنها موجب ایجاد گرمی در بدن می شود معمولا طبعی گرم و تر دارند.

– گیاهانی که خوردن و حتی لمس آنها موجب گرمی و تشنگی فوری شده، یا با تکرار مصرف آنها در بدن ایجاد خارش وسوزش می شود، مزاج گرم وخشک دارند.

– گیاهانی که موجب دفع حرارت بدن شده، تشنگی را فرو می نشانند و تکرار مصرف آن ها باعث کاهش انرژی می گردد سرد و تر هستند.

– گیاهانی که از گرمی بدن می کاهند اما تشنگی را برطرف نمی کنند و با تکرار مصرف آنها در بدن ایجاد خشکی و لاغری می شود، سرد و خشک هستند.

مزاج تک تک گیاهان به تفکیک و با جزئیات در بحث مفردات دارویی طبّ سنّتی، ذکر می شود. برای مثال، گردو و خرما، گرم و خشک؛ گلابی و خربزه، گرم و تر؛ گوجه سبز و انار ترش، سرد و خشک؛ و هندوانه و خیار، سرد و ترند.

تفاوت طعم، عطر، تندی و … گیاهان مختلف در مناطق گوناگون و با روشهای نگهداری متفاوت نیز به همین دلیل است.

مزاج حیوانات:

تفاوت در رفتار حیوانات و حتّی تفاوت در آثار تغذیه ای شیر و گوشت آنها ناشی از اختلاف مزاجشان است. معمولا در حیوانات، یکی از ارکان، غلبه واضحی دارد و لذا حیوان، تک رفتار است.

مثلا درنده هیچ گاه نمی تواند خوی درندگی اش را کنار بگذارد و از سر مسالمت با چهارپایان درآید و این، بر خلاف انسان است که به دلیل تنوع مزاجی اش می تواند انواع رفتارها را بروز دهد.

مثلاً گرگ، مزاجی گرم وخشک دارد و عنصر آتش در آن برتری دارد؛ سگ از سودا آفریده شده و عنصر خاکی در آن برتری دارد؛ شیر که حیوان شجاع و درنده ای است از خون غالب آفریده شده است و اگر چنین نباشد که اصلا شیر نیست و نمی تواند تمام خصوصیات یک شیر را داشته باشد؛ مورچه از جنس سودا، زنبور از جنس صفرا و الاغ از جنس بلغم است.

گوشت شتر، گرم و خشک؛ گوشت گاو، سرد و خشک؛ گوشت گوسفند، گرم و تر و گوشت ماهی، سرد و تر است.

نتیجه گیری:

از دیدگاه طب سنتی هدف اصلی علم پزشکی نگهداری سلامتی و یا بازگرداندن آن در زمان بیماری است که هیچیک از این دو امر مهم بدون دانش مزاج شناسی امکان پذیر نیست مزاج هر شخص سالمی منعکس کننده وضعیت بیولوژیکی بدن اوست که میتواند به بهترین وجه ممکن تعادل و هوموستاز بدن شخص را حفظ نماید از دیدگاه طب رایج حفظ هوموستاز بدن به عوامل متعددی بستگی دارد که میزان متابولیسم پایه از مهمترین این عوامل است.

تاکنون عواملی از قبیل سن، جنس، وزن، قد، ترکیب توده بدنی و میزان فعالیت جسمانی مورد بررسی قرار گرفته و ارتباط آنها با متابولیسم پایه تایید شده است. ایجاد بسترهای تحقیقاتی بمنظور شناسایی دقیقتر عوامل موثر بر متابولیسم پایه و چگونگی تنظیم آن بسیار حائز اهمیت است.

بنابراین شاید بتوان با استفاده از دیدگاه طب سنتی که از بعد مزاجی به بدن انسان نظر دارد و برای تمام خوراکیها نیز مزاج مشخصی قایل است در زمینه تنظیم متابولیسم پایه و بهبود عملکرد سیستم عصبی هورمونی که تمام اعمال حیاتی بدن انسان را در کنترل دارد دریچه ای نو باز نمود و با افزودن نگرشی جدید بعدی دیگر از ابعاد سلامتی انسان را تعریف نمود .

بدیهی است درراستای رسیدن به این اهداف مطالعات بیشتری نیاز است تا بتوان زبان متفاوت این دو مکتب طبی را که دارای هدف مشترکی هستند به هم نزدیک کرده و در جهت افزایش سلامتیو کاهش بیماریهای افراد گامی جدید برداشت.